ارزيابي ديدگاه محمدبن زكرياي رازي و طبّ سّنتي درباره دندانپزشكي و بهداشت دهان و دندان

چكيده

مقدمه:

طبّ سّنتي ايران، يكي از افتخارات ملي اين مرز و بوم بشمار مي آيد. محمدبن زكرياي رازي ( متوفي 313 هـ.ق.، 925 م ) از مشهورترين اطبّاي سّنتي است كه آثار وي از جمله دائرة المعارف عظيم پزشكي « الحاوي » كه در 25جلد نگاشته شده، از گرانبهاترين ميراث فرهنگي ايران بشمار مي آيند. رازي در مجموعه الحاوي، مهمترين مباحث پزشكي را مطرح كرده و بيماريهاي عمده اي راتعريف وتوصيف كرده است.
يكي از عناوين مطرح شده در كتاب « الحاوي » موضوع دندانپزشكي است كه تعدادي از بيماري هاي دهان و دندان به تفصيل مورد بحث قرار گرفته، تعريف، مباني تشخيص، درمان، پيش آگهي، چگونگي مراقبت و نگهداري از بيمار مبتلا به آنها بيان شده و دستورهاي ويژه اي براي نگهداري بهداشت دهان و دندان هم ارائه شده است. در اين مقاله، مقايسه اي بين اصول طبّ سنّتي و ديدگاه رازي درباره دندانپزشكي و اصول نوين دندانپزشكي انجام شده است.
مجله دانشکده دندانپزشکي دانشگاه علوم پزشکي مشهد / سال 1384جلد 29/ شماره 1و 2

هدف:

منابع طب سنتي دربرگيرنده موضوع هاي گوناگوني هستند كه به علت استفاده از واژه هاي قديمي و لغزش هاي فراوان نگارشي، اصطلاحات نامأنوس و غير رايج، ناآشنايي دانش آموختگان معاصر با سبك نگارش آنها و بي توجهي انديشمندان به اين ميراث غني و پربار، قرنهاست كه به فراموشي سپرده شده اند.
يكي از اين منابع، مجموعه « الحاوي » زكرياي رازي است كه در 25جلد نگاشته شده و دربرگيرنده موضوع هاي بسيار مهم پزشكي و علوم وابسته به پزشكي است. از جمله موضوع هاي بسيار جالب در اين مجموعه، بحث درباره دندانپزشكي و بيماري هاي دهان و دندان است كه در جلد سوم الحاوي به تفصيل ( در حد توان اطباي يازده قرن پيش ) مورد بحث قرار گرفته اند. در اينجا، به برخي از مطالب يادشده با رعايت امانت اشاره مي كنيم ( مطالب متن، عيناً از زبان عرب به فارسي ترجمه شده و توضيحات در پاورقي آورده شده اند ).

شرح مقاله:

1) اقدامات تشخيصي:

الف – هنگام روبرو شدن با بيماري كه از درد دندان (1) شكايت مي كند، بايد موارد زير را بررسي كنيد (2):
(a آيا لثه ها دچار آماس (3) هستند؟
(b اگر لثه ها دچار آماس هستند، آيا آن آماس حاد (4) است يا مزمن (5)؟
(c اگر لثه ها آماس نداشتند، آيا درد دندان محدود به دندان است يا به آرواره هم تير مي كشد؟
(d آيا لثه ها دچار خونريزي يا پر خوني بيش از حد هستند؟
(e اگر هيچگونه آماسي در لثه ها ديده نشد، ممكن است خود بافت دندان دچار ضايعه شده يا عصبي كه وارد ريشه دندان شده، آسيب ديده و يا درد دندان، ثانوي به ضايعه لثه ها باشد.
(f پري بيش از حد رگ هاي خوني (6) كه بايد با خون گرفتن از بيمار درمان شود.
(g برخي از اختلالات معده و دستگاه گوارش
(h برخي از بيماري هاي اندام هاي سر، كه همراه با ترشحات نابهنجار هستند.
(i گرمي بيش از اندازه مزاج (7)
(j خشكي بيش از اندازه مزاج كه دهان بيمار غالباً خشك است (8).
(k آماس بافت دندان (9)
(l پوسيدگي دندان (10)
(m قرار گرفتن دندان در معرض سرمازدگي مثلاً تماس با خوراكي يا نوشيدني بسيار سرد يا قطعات يخ و برف (11)
البته شايعترين علت پديد آمدن درد دندان، آسيب ديدن عصبي است كه به ريشه دندان مي رسد (12).

2) عوامل آسيب رسان به بهداشت دندان ها و لثه ها:

الف) سوء هاضمه بويژه اگر مربوط به باقيماندن بيش از اندازه غذا در معده باشد.
ب) استفراغ هاي متوالي و مكرر (13).
ج) بازگشت غذا بويژه مواد ترش از معده به سوي دهان (14).
د) جويدن چيزهاي بسيار سفت و سخت همچون گردو يا بلوط و يا مواد چسبناك همچون برخي از صمغ ها و جويدني ها (15).
هـ) خوردن شيريني هاي حلوايي و ميوه هايي همچون انجير.
و) خوردن عوامل فرساينده مثل غوره يا ترنج بسيار ترش (16).
ز) خوردن ميوه هاي يخ زده (17) بويژه بدنبال خوردن چيزهاي بسيار گرم و داغ.

3) چند نكته درباره فيزيولوژي و فيزيوپاتولوژي دندان ها:

الف) رشد مداوم دندان ها (18): دندان ها اگرچه اندام استخواني هستند، اما همواره قابليت رشد را دارند زيرا پس از افتادن يك دندان يا كشيدن آن، دندان بجاي مانده با توجه به پيدايش فضاي خالي و از بين رفتن تماس آن با دنداني كه جايش خالي شده، مي تواند اندكي رشد كند. همين امر نشانه تغذيه مداوم و رشد پيوسته دندان مي باشد. بنابر اين، مي توان نيتجه گرفت كه اگر تغذيه دندان، دگرگون و نابهنجار شود، مواد نامطلوب به دندان مي رسند و دندان ها همچون ديگر اندام هاي بدن، در اثر تغذيه از مواد نامطلوب، دچار آسيب و بيماري خواهند شد (19). بهرحال، تغيير رنگ دندان ها به زردي-سبزي يا تيرگي، نشانه رشد دندان ها و تغذيه آن ها از مواد گوناگون است (20).
همچنين ممكن است كاهش تغذيه يا سوء تغذيه (21)، باعث پديد آمدن آماس دندان (22) و يا نازك شدن، سست شدن و شكننده شدن دندان گردد. گاهي هم اين عوامل و يا عوامل ديگري همچون پيري، باعث لق شدن و متحرك شدن دندان در جاي خود مي گردند.
ب) حِس دندان ها: قدرت و نيروي حسي دندان ها از ساير استخوان هاي بدن آشكارتر و چشمگيرتر است زيرا عصبي كه به دندان مي رسد، از مغز سرچشمه مي گيرد و نسبت به ديگر رشته هاي عصبي، حساس تر، نرمتر، و انعطاف پذيرتر است (23).
ج) تحليل رفتن و نازك شدن دندان هاي سالمندان، درمان اساسي ندارد و بهتر است براي جلوگيري از لق شدن، تحرك و يا افتادن دندان افراد پير، با استفاده از داروها و مراقبت هاي ويژه، و يا با بكار بردن داروهاي قبض كننده، به تقويت لثه ها براي كاهش تحرك دندان ها پرداخت.
د) علت پوسيدگي دندان ها، ماده فرساينده ايست كه بر روي آنها اثر مي گذارد و فرسايش را پديد مي آورد. از همين رو، بايد با استفاده از داروهاي ويژه خشك كننده، آن ماده فرساينده را از بين برد. گاهي منشأ ماده يادشده در اندام هاي سر و گاهي هم در بخش هاي ديگر بدن است (24).
هـ) براي تثبيت دنداني كه لق و متحرك شده، بايد رشته زنجير نازكي از طلا را بكار برد و ضمن درمان دارويي، آن دندان لق را به دندان هاي مجاور تثبيت كرد (25).
و) برخي از علل لق شدن و تحرك دندان ها عبارتست از: پيري (26)، ضربه (27)، ترشحات آزاردهنده و آسيب رسان.
4) برخي از دستورات بهداشتي:
الف) استفاده از دهان شويه ها و داروهاي نگهدارنده بهداشت دهان و دندان براي موارد زير مي باشد:
(a زيبايي و نيكوگردانيدن ظاهر دندان ها و حفره دهان و خوشبوكردن آن.
(b زدودن چرك و پلاك دندان ها.
(c پركردن يا نامرئي كردن فرورفتگي ها و سوراخ ها.
(d سفيد كردن دندان ها (28).
(e تقويت لثه ها.
ب) از زياده روي در مسواك زدن (29) دندان ها خودداري شود زيرا سطح صاف و هموار دندان ها، دگرگون، ناهموار و زبر شده، به پوسيدگي، پديد آمدن پلاك و تجمع چرك در سطوح ناهموار مي انجامد. اگر دهان شويه ها و پاك كننده ها هم از مواد تند و گرم ساخته شده باشند، همين تأثير را داشته، به لبه نازك فوقاني لثه كه به دندان ها چسبيده، آسيب مي رسد.
ج) دندان ها را همواره تميز نگه داشته، از باقيماندن ذرات غذا در بين آنها جلوگيري كنيد و آن ذرات را با دقت، بي آنكه آسيبي به دندان يا لثه برسد، بيرون آوريد. توجه داشته باشيد كه بي دقتي و زياده روي در پاك كردن شكاف بين دندان ها، باعث آسيب رسيدن به لثه ها مي گردد.
د) بهتر است هرشب پيش از خواب، داروهاي ويژه نگهداري بهداشت دندان ها را بكار برد تا از تجمع چرك و پديد آمدن پلاك بر روي آنها جلوگيري شود (30).
هـ) از مصرف بيش از اندازه موادي همچون شير، ماهي نمكسود، شيريني ها و چاشني هاي تند و تيز خودداري كنيد.
و) برخي از مواد و تركيبات كاني كه براي جرم گيري و زدودن پلاك بكار مي روند، عبارتند از: سنگ قيسور (31)، نمك پخته و تركيبات پخته آبگينه (32).

نتيجه گيري:

مطالب فوق، عين ترجمه بخش كوچكي از جلد سوم كتاب الحاوي است. در همان كتاب، بيماري هاي متعددي از دهان و دندان مطرح شده اند و در مورد هريك از آنها،
به گونه اي مناسب توضيح داده شده، براي هركدام، درمان ويژه اي آورده شده است. بنظر مي رسد پژوهش در موارد گوناگون فوق، بويژه در مورد داروهاي معرفي شده براي بيماري هاي مختلف دهان و دندان، مي تواند بعنوان يكي از نياز ها و ضرورت هاي جامعه علمي و دانشگاهي باشد و بسا از اين رهگذر، به داروهايي دست يافت كه برخي از مشكلات بيماران بويژه بيمار هاي « صعب العلاج » يا « لاعلاج » درمان شود.

پي‌نوشت‌ها:

* دانشيار روانپزشكي دانشگاه علوم پزشكي و خدمات درماني مشهد
1- Odontalgia
2- الحاوي ج 3 ص 103-102
3- Gingivitis
4- Acute gingivitis
5- Chronic gingivitis
6- اشاره واضحي به Hypertension است كه بر اساس مباني پزشكي نوين مي تواند دندان درد را پديد آورد.
7- مي تواند اشاره به پركاري تيروييد يا ديگر عوامل افزايش دهنده BMR باشد.
8- Xerostomia
9- Pulpitis
10- Dental carries
11- الحاوي ج 3 ص 128
12- الحاوي ج 3 ص 106
13- Vomiting
14- Esophagial Reflux
15- مثلاً جويدن برخي از انواع آدامس.
16- در اينجا، به تأثير اسيدها بر روي دندان ها اشاره شده، در همان كتاب الحاوي، گفته شده كه مي تواند مقداري نمك را براي خنثي كردن اين اسيدها بكار برد.
17- اگرچه در زمان تأليف كتاب الحاوي ( حدود يازده قرن پيش ) يخچال وجود نداشته، ولي ظاهرا در مناطق سردسير، ميوه ها را در يخ نگه مي داشته اند زيرا در متن معادل، همين كلمه يعني «الفواكه المبردة» آورده شده است.
18- الحالوي ح 3 ص 112
19- اشاره آشكاري به تأثير سوء تغذيه، فراواني مواد آسيب رسان ( از جمله فلورايد بيش از حد كه در برخي از مناطق وجود دارد ) بر روي رشد، ساختار و حتي رنگ دندانها.
20- اين موضوع كاملاً درست، جالب توجه و منطبق با موازين علمي جديد است.
21- Malnutrition
22- Dental Mobility
23- در اين عبارت، به نكته بسيار ظريفي اشاره شده است. برخي از رشته هاي عصبي دندان ها، اختصاص به دريافت حس عمقي «Proprioceptive» دارند.
24- اشاره به عوامل Local يا Systemic است كه باعث پديد آمدن carries or erosion Dentalمي شوند.
25- اين عمل اشاره به استفاده از براكت و عمل Spilnt دارد.
26- Aging, Senility
27- Physical trauma
28- Bleaching
29- بديهي است كه منظور از مسواك زدن در اينجا، استفاده از مسواك هاي چوبي رايج در زمان تأليف كتاب مي باشد.
30- در متن عربي كتاب الحاوي، به اين داروها اشاره شده است.
31- اين سنگ، در كتاب هاي كاني شناسي، به نام Sepolite و با فرمول 2H2O, 2MgO, 3SiO 2 معرفي شده است.
32-3Sio,2Mgo,2H2o معرفي شده است.

منابع تحقيق:
1. ابن البيطار، عبدالله بن احمد ( متوفي 646 هـ. ق )، الجامع لمفردات الأدوية و الأغذيأ ( ج 4-1 )، قاهره، مصر، چاپخانه بولاق، 1291 هـ. ق.
2. ابن سينا، ابوعلي حسين بن عبد الله ( قرن 4-5 هجري )، القانون في الطب، چاپ سنگي، تهران، 1296.
3. ابن منظور افريقي مصري، محمد بن مكرم ( قرن 8-7 هجري )، لسان العرب، اعداد و تصنيف: يوسف الخياط، دار صادر بيروت لبنان، 1992م.
4. ابن ميمون (Memonides)، موسي بن عبيد اسرائيلي ( قرن 6 هجري )، شرح أسماء العقار، تحقيق: مايرهوف، ماكس، قاهره، مصر، انستيتو، تحقيقات خاورشناسي، 1340م.
5. براون، ادوارد، تاريخ طب اسلامي، ترجمه رجب نيا، مسعود، شركت انتشارات علمي فرهنگي، تهران 1364هـ. ش.
6. بعلبكي، منير، المورد، دارالعلم للملايين، بيروت، لبنان، 1983.
7. بيروني، أبوريحان محمد بن أحمد ( قرن 5-4 هجري )، الجماهر في معرفة الجواهر، تحقيق: يوسف الهادي، شركت انتشارات علمي فرهنگي، دفتر نشر ميراث مكتوب، تهران، 1995م.
8. بيروني، أبوريحان محمد بن بيروني ( قرن 5-4 هجري )، كتاب الصيدنة في الطّبّ، تصحيح زرياب، عباس، مركز نشر دانشگاهي، تهران 1370هـ. ش.
9. جرجاني، اسماعيل بن حسن ( قرن 6 هجري )، ذخيره خوارزمشاهي، به كوشش: سيرجاني، سعيد، انتشارات بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1355.
10. حاج حريري، هوشنگ، فرهنگ جامع دندانپزشكي، انتشارات ابجد، تهران، 1378هـ. ش.
11. حكيم، عبدالحميد و همكاران، قاموس القانون في الطب، مؤسسه مطالعات تاريخ پزشكي، وابسته به دانشگاه علوم پزشكي ايران، تهران، 1383.
12. دهخدا، علي اكبر، لغت نامه، چاپ دوم، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1372.
13. رازي، محمد بن زكريا ( قرن 4-3 هجري )، الحاوي الكبير في الطب، ترجمه: طباطبايي، سيد محمود، ج 1و 2، شركت داروسازي الحاوي، تهران، 1378.
14. زاوش، محمد، كاني شناسي در ايران قديم، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، تهران، 1375.
15. طاهر، غلامرضا، فرهنگ لغات طبي يوناني در كتاب هاي فارسي، مركز نشر دانشگاهي، تهران، 1374.
16. فيروزآبادي، محمد بن يعقوب ( قرن 8-7 هجري )، القاموس المحيط، المؤسسة العربية للطباعة و النشر، بيروت، لبنان، 1985.
17. فيومي، احمد بن محمد، ( قرن 8 هجري )، المصباح المنير، دار الهجرة، قم، ايران، 1405هـ.ق.
18. قوصوني المصري، مدين بن عبد الرحمن، قاموس الأطباء و ناموس الألبّاء، مجمع الّلغة العربية، دمشق، سوريا، 1980.
19. منوچهر دانايي، محسن، كاني شناسي، انتشارات دانشگاه مشهد، مشهد، 1352.
20. ويژه، هوشمند، واژه نامه پزشكي، انتشارات كتابفروشي دانشجو، تهران، ايران، 1355.
21. Basaraba N. Root amputation and tooth hemisection, Dent Clin. New York: Williams & Wilkins; 969. P.
173.
22. Crowther J. Oxford advanced learner’s encyclopedia dictionary. Oxford. Walton; 1993. P. 204, 210.
23. Dorland’s illustrated dictionary, 27th ed. Philadelphia: W. B. Saunders; 1985. P. 198-202.
24. Garland I. The history of medicine. 1st ed. New York: Huoghton Mifflin Compny; 1949. P. 85.
25. Julian B. Woelfel, Dental anatomy. 1st ed. New York: Williams & Wilkins; 1997. P. 38.
26. Vertucci FJ. Root canal anatomy of the human permanent teeth. 2nd Ed. London: Plenum medical book Co;
1994. P. 1
منبع مقاله :
مجله دانشکده دندانپزشکي دانشگاه علوم پزشکي مشهد سال 1384 جلد 29 شماره 1 و 2